Ο νοικοκύρης και θεματοφύλακας
Ο οικισμός του Αρτεμώνα βρίσκεται τοποθετημένος σε έναν λόφο με χαμηλό υψόμετρο(365 μ.), ενάμισι (1,5) μόνο χιλιόμετρο από την Απολλωνία. Πήρε το όνομά του από την θεά Άρτεμης, καθώς στην περιοχή υπήρχε αρχαίος ναός προς τιμήν της. Πρόκειται για τον πολυπληθέστερο οικισμό του νησιού, που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει σπουδαία τουριστική ανάπτυξη.
Από το βόρειο άκρο του οικισμού, μπορεί κανείς να αγναντεύσει μεγάλο τμήμα της Σίφνου και των ασπροντυμένων κεντρικών οικισμών (Απολλωνία, Άνω και Κάτω Πετάλι, Κάστρο, Καταβατή, Εξάμπελα), αλλά και τα γύρω νησιά (Σύρο, Πάρο, Αντίπαρο, Ίο, Σίκινο, Φολέγανδρο). Εδώ γεννήθηκαν σπουδαίοι άνθρωποι της πολιτικής σκηνής και των γραμμάτων, όπως ο μεγάλος δάσκαλος και πρώτος υπουργός παιδείας της ελεύθερης Ελλάδας, Νικόλαος Χρυσόγελος και ο γνωστός ποιητής και φιλόλογος Ιωάννης Γρυπάρης.
Πρόσβαση στον Αρτεμώνα μπορεί να έχει κάποιος από διάφορα σημεία. Οι περισσότεροι θα μπουν στον οικισμό από την πλατεία του Αρτεμώνα. Όταν περάσει κάποιος τα δύο σχεδόν αντικριστά νεοκλασικά, έχει μπει στον οικισμό. Κατά μήκος του πλακόστρωτου βρίσκονται διάφορα σημεία ενδιαφέροντος, παραδοσιακά και μοντέρνα ζαχαροπλαστεία με τοπικά γλυκά και σύγχρονες σπεσιαλιτέ, εστιατόρια και μεζεδοπωλεία, χώροι τέχνης, βιβλιοπωλείο, κοσμηματοπωλείο και μουσείο λαογραφίας.
Εντύπωση προκαλούν τα μεγάλα αρχοντικά – νεοκλασικά σπίτια, γεμάτα από αναμνήσεις και ιστορίες μια άλλης εποχής, δημιουργήματα Αρτεμωνιατών της διασποράς, σχεδόν τα μόνα με κεραμίδια. Κοντά σε αυτά τα ιστορικά και ιδιαίτερα κτίρια, τα απλά κατάλευκα από τον ασβέστη παραδοσιακά σπίτια, με τη λιτή μα πλούσια αρχιτεκτονική, συμπληρώνουν μαζί με τις τέσσερις ιστορικές εκκλησίες, τον οικισμό του Αρτεμώνα.
Πολλές οι γειτονιές του Αρτεμώνα, με την δική τους ιστορία και ομορφιά. Οι πιο σημαντικές είναι:
- η γειτονιά της Παναγίας της Άμμου. Άλλοτε, πριν την πλακόστρωση, η περιοχή συγκέντρωνε σωρούς άμμου από τα νερά της βροχής εξαιτίας της κατωφερικής διαμόρφωσης του σημείου αυτού. Από εκεί προήλθε και το όνομά της εκκλησίας καθώς και της ομώνυμης γειτονιάς.
- Η γειτονιά της Παναγίας της Κόγχης. Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις, στο σημείο αυτό ήταν το κέντρο λατρείας της θεάς Αρτέμιδος. Σήμερα εκεί βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας της Κόγχης, που είναι και ο επίσημος ενοριακός ναός του Αρτεμώνα.
- Το Λυαροκόπι, όπου άλλοτε υπήρχε χείμαρρος κατάφυτος από λυγαριές. Από τις βέργες τους κατασκεύαζαν πανέρια. Τόπος με πλούσια βλάστηση καθώς και αρκετά πηγάδια.
- Ο Επάνω Αρτεμώνας ή γειτονιά της Παναγιάς του Μπαλί. Η γειτονιά αυτή είναι υψηλότερα από τις προηγούμενες και είναι αρκετά πυκνοκατοικημένη. Λέγεται ότι η εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται στο ναό αυτό, ήρθε από το Μπαλί, που εντοπίζεται στο Ρέθυμνο της Κρήτης. Στο σταυροδρόμι μετά το ναό, μπορεί κανείς είτε να κατηφορίσει αριστερά και βορειότερα και να προσεγγίσει τη γειτονιά της Μοναχής είτε να συνεχίσει ανηφορικά και ανατολικότερα για την περιοχή της Αγίας Άννα ή των Ανεμόμυλων, όπου θα βρει δύο καλά συντηρημένους μύλους και θα απολαύσει την ανεπανάληπτη θέα.
